رضوان شهر

رِضْوانْ‌شَهْر، شهرستان و شهری در استان گیلان. 

شهرستان

شهرستان رضوان‌شهر به مرکزیت شهر رضوان‌شهر در 1395 ش/2016 م، دارای دو بخش به نامهای مرکزی و پره‌سر، 4 دهستان به نامهای دینال‌چال، ییلاقی‌ارده، خوشابر و گیل‌دولاب، و دو شهر به نامهای رضوان‌شهر و پره‌سر بوده است («تقسیمات ... »، بش‍‌ ). این شهرستان از شمال خاوری به دریای مازندران، از شمال باختری به شهرستان توالش، از باختر به شهرستان خلخال در استان اردبیل، از جنوب به شهرستانهای صومعه‌سرا و ماسال، و از خاور به شهرستان بندر انزلی محدود است ( اطلس ... ، 169). 
شهرستان رضوان‌شهر دارای آب‌و‌هوای گرم و مرطوب کوهپایه‌ای است (جعفری، 165). شفارود، بزرگ‌ترین رودخانۀ آن، در غرب مرکز این شهرستان جاری است و پس از گذشتن از شهر رضوان‌شهر به دریای مازندران می‌ریزد (آقاجانی، 1/ 20؛ فرهنگ ... ، 2/ 81). نزدیکی کوه، دریا و جنگل، زیباییهای ویژه‌ای بدین سرزمین بخشیده است (زاهد، 118). این شهرستان در 1395 ش، دارای 865‘69 تن جمعیت بوده است («درگاه ... »، بش‍‌ ). 
شهرستان رضوان‌شهر بخشی از سرزمین تاریخی تالش به شمار می‌رود. ملگونف که در 1858-1860 م/1274-1276 ق به کرانه‌های جنوبی دریای مازندران سفر کرده، از سرزمینهای تالش‌دولاب، نزدیک کرگان‌رود و گیل‌دولاب (از دهستانهای کنونی رضوان‌شهر)، به‌عنوان حاکم‌نشینان این منطقه یاد نموده، و همچنین از رضوان‌ده نام برده، و آن را از روستاهای گیل‌دولاب برشمرده است (ص 157، 206). به نوشتۀ حسام‌السلطنه در 1308 ق/1891 م، مرکز حکومت تالش‌دولاب، پونل (در سه‌کیلومتری رضوان‌شهر کنونی) بوده است (ص 22). رابینو، نمایندۀ کنسولی بریتانیا از 1906 تا 1912 م/1324 تا 1330 ق در رشت، پونل را مهم‌ترین اقامتگاه نایب‌الحکومه، و نیز تالش‌دولاب را یکی از زیستگاههای پنج‌گانۀ تالشها دانسته است (ص 21، 120). مردم شهرستان رضوان‌شهر همچون مردمان غرب نواحی کوهستانی گیلان به گویش تالشی گفت‌وگو می‌کنند (سیما ... ، 45). 

شهر 

این شهر پیش‌تر رضوان‌ده نام داشته، و در 16 دی‌ماه 1351، نام آن به رضوان‌شهر تغییر یافته است (اصلاح، 40). رضوان‌شهر در °37 و ´33 عرض شمالی، و °49 و ´8 طول شرقی، و در ارتفاع پنج‌متری از سطح دریا جای دارد (پاپلی، 281) و بر سر راه بندر انزلی ـ آستارا واقع است (سرتیپ‌پور، 230). این شهر در 1395 ش، 519‘19 تن جمعیت داشته است («درگاه»، بش‍‌ ). رابینو مالیات رضوان‌ده (رضوان‌شهر کنونی) را در زمان اقامت خود در گیلان، 65/ 608 قِران (واحد پول ایران در دورۀ قاجاریه) ثبت کرده است (ص 123). 
مهم‌ترین آثار تاریخی رضوان‌شهر اینها ست: 

1. ایسپیه‌مَزْگَت (سپیدمسجد)

که آن را کهن‌ترین یادمان تاریخی رضوان‌شهر دانسته‌اند (رضایتی، 16). این نام را به‌صورت «اِسپی‌مزگت» نیز نوشته‌اند. اسپی در زبان تالشی به معنی سفید (جهانی، جاذبه‌ها ... ، 56)، و مزگت / مزگیت در زبان پهلوی به معنی مسجد و خانۀ خدا ست (نک‍ : فره‌وشی، 300؛ مکنزی، 304). 
ایسپیه‌مزگت در کیلومتر 25 جادۀ رضوان‌شهر ـ تالش، پس از شهر پره‌سر و در پارک جنگلی دکتر رستگار قرار دارد. همۀ ساختمان آن دارای رنگ سپید، و به همین سبب به «اسپی‌مزگت» معروف است. تاریخ ساخت آن مشخص نیست، اما دارای کتیبه‌ای کوفی است که به نظر می‌رسد مربوط به سالهای پایانی سدۀ 4 ق و سالهای آغازین سدۀ 5 ق/11 م باشد. سفالهایی در آنجا یافت شده که متعلق به دورۀ ایلخانی (ح 654- ح 750 ق/1255- 1349 م) است. از این مسجد تنها دو نیمۀ رواق شمالی و غربی بر جا مانده، و بخشهای دیگر آن در اثر زمین‌لرزه و سیل ویران شده است (نک‍ : کشاورز، 304- 308). 

2. آرامگاه پیر شرف شاه

که در روستای دادسرای رضوان‌شهر قرار دارد و مهم‌ترین زیارتگاه مشترک شیعیان و اهل تسنن منطقه است. او را از نوادگان امام موسى کاظم (ع) به شمار آورده‌اند، ولی براساس مستندات تاریخی، از عرفا و شاعران سدۀ 8 ق/14 م است (غلامی، 17- 18). 

3. خشت پل بزرگ و خشت پل کوچک

این دو پل به دستور شاه عباس، و در مسیر راهی ساخته شده‌اند که از هشت‌پر به چهارراه رضوان‌ده (رضوان‌شهر کنونی) می‌رود و از آنجا به رشت می‌پیوندد (ستوده، 1(1)/ 196). 

4. قلعه‌کول رینه

این قلعه در روستای رینه از توابع دهستانِ ییلاقی‌ارده در ارتفاع 145‘1متری از سطح دریا، بر روی کوه بلند معروف به قلعه‌کول ساخته شده، و به نظر می‎رسد که دارای کاربرد نظامی بوده است (جهانی، قلعه‌ها ... ، 39). 

5. قلعۀ راستَ‌ژیه

در روستای زندان خِل، از توابع بخش پره‌سر، که در ارتفاع 570‘1متری ساخته شده است و از آنجا برای نظارت بر آمدوشد کاروانها بهره می‌گرفتند (همان، 40). 
پیر شرف شاه (د 775 ق/1373 م) که پیش‌تر از آرامگاه او یاد شد، نامی‌ترین شخصیت رضوان‌شهر به شمار می‌رود. او عارف و شاعر بود و نخستین کسی است که از وی، شعر به گویش گیلکی به یادگار مانده است (حاج‌سیدجوادی، 2/ 516؛ حاکی، 28). دیوان وی در 1358 ش/ 1979 م برپایۀ تنها نسخۀ خطی موجود در کتابخانۀ آکادمی بخارست (کشور رومانی)، به کوشش محمدعلی صوتی به‌صورت تصویری در تهران به چاپ رسیده است. 

مآخذ

آقاجانی تالش، عبدالکریم، جستارهایی در تاریخ تالش، تهران، 1378 ش؛ اصلاح عربانی، ابراهیم، «گیلان در تقسیمات کشوری»، کتاب گیلان، به کوشش همو، تهران، 1374 ش، ج 1؛ اطلس‌ گیتاشناسی استانهای ایران، گیتاشناسی، تهران، 1383 ش؛ پاپلی یزدی، محمدحسین، فرهنگ آبادیها و مکانهای مذهبی کشور، مشهد، 1367 ش؛ «تقسیمات کشوری»، آمار 2 (مل‍‌ )؛ جعفری، عباس، دایرةالمعارف جغرافیایی ایران، تهران، 1384 ش؛ جهانی، ولی، جاذبه‌های تاریخی گیلان، رشت، 1387 ش؛ همو، قلعه‌های گیلان، رشت، 1387 ش؛ حاج‌سیدجوادی، حسن، «گیلان از 5هزار سال پیش تا امروز»، کتاب گیلان، ج 2 (نک‍ : هم‍ ، اصلاح)؛ حاکی، عباس، «واژه‌شناسی شرفشاه»، گیله‌وا، رشت، 1371 ش، س 1، شم‍ 1؛ حسام‌السلطنه، ابوالنصر، سفرنامۀ طوالش، تهران، 1346 ش؛ «درگاه ملی آمار»، آمار 1 (مل‍‌ )؛ رابینو، ی. ل.، ولایات دارالمرز ایران ( گیلان)، ترجمۀ جعفر خمامی‌زاده، رشت، 1366 ش؛ رضایتی کیشه‌خاله، محرم، زبان تالشی، رشت، 1390 ش؛ زاهد، فیاض، عملکرد دولت اصلاحات در استان گیلان، رشت، 1384 ش؛ ستوده، منوچهر، از آستارا تا استارباد، تهران، 1349 ش؛ سرتیپ‌پور، جهانگیر، نامها و نامدارهای گیلان، رشت، 1370 ش؛ سیمای میراث فرهنگی گیلان، سازمان میراث فرهنگی کشور، تهران، 1380 ش؛ غلامی، قاسم، زیارتگاههای گیلان، رشت، 1387 ش؛ فرهنگ جغرافیایی رودهای کشور (حوضۀ آبریز دریای خزر)، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1382 ش؛ فره‌وشی، بهرام، فرهنگ پهلوی، تهران، 1352 ش؛ کشاورز خالقی، فاطمه، «اسپی‌مزگت»، اثر، تهران، 1383 ش، شم‍ 37- 38؛ مکنزی، د. ن.، فرهنگ کوچک زبان پهلوی، ترجمۀ مهشید میرفخرایی، تهران، 1379 ش؛ ملگونف، گ.، سفرنامه به سواحل جنوبی دریای خزر، ترجمۀ مسعود گلزاری، تهران، 1364 ش؛ نیز:

Amar 1, www.amar.org.ir/Default.aspx?tabid=2741 (acc. Aug. 2012); Amar 2, www.amar.org.ir/Default.aspx?tabid=666 (acc. Sep. 2017).

محسن احمدی